جلسه سوم دوره مقدماتی آموزش امربه معروف و نهی از منکر در تاریخ ۱۸/مرداد/۹۷ درمنطقه صادقیه برگزار شد.
آقای جباری در ابتدای جلسه اشاره ای به سالروز شهادت شهید حججی کردند که طبق فرمایش رهبری ایشان حجت خداوند بر مردم بودند و با فیلمی که از ایشان منتشر شد بسیاری از شبهه افکنی های دشمن در خصوص شهدای مدافع حرم، نقش بر آب شد و بسیاری از ابهامات برای مردم برطرف شد.ایشان این اتفاق را «نصرت الهی» نامیدند و فرمودند ذیل این اتفاق بزرگ و بسیاری اتفاقات به افراد ثابت می شود که دنیا بی حساب و کتاب نیست و همه چیز تحت اداره خداوند است.
سپس اشاره کردند که نصرت الهی شامل حال همه نمی شود زیرا طبق فرمایش قرآن «لیس للانسان الا ما سعی»، یعنی آدمی باید تلاش و کوشش کند تا مشمول نصرت الهی شود و بدون زحمت نصرت الهی محقق نمی شود.
لذا هرکار کوچکی که خالصانه و با تدبیر برای خدا انجام شود، خداوند اثربخشی آن کار را چندین برابر می کند.
در ادامه اشاره ای به مراسم غبارروبی حرم مطهر امام رضا ع (با حضور امام خامنه ای) داشته و حضور دو مرجع بزرگوار، آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله وحید خراسانی (در کنار رهبری) در این مراسم را نقطه قوتی معرفی نمودند. زیرا با (به رخ کشیدن) اتحاد مراجع، بسیاری از مشکلات راحتتر حل خواهد شد.
سپس آقای جباری مرور مختصری بر مطالب جلسات گذشته داشتند که درخصوص «اهمیت امر به معروف و نهی از منکر»، «چرایی عدم انجام این دو فریضه» و «ضرورت های امر به معروف و نهی از منکر» صحبت شد و ضرورت های امر به معروف و نهی از منکر را مختصرا یاد آوری کردند که شامل « ضرورتهای شخصی، ضرورت های اجتماعی، ضرورت حفظ حکومت اسلامی و در رأس این ها کمک به آماده سازی شرایط ظهور» می باشد.
ایشان در ادامه وارد موضوع «احکام امر به معروف و نهی از منکر» شدند.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر (از منظر امام خمینی(ره) و رهبری) :
-علم به معروف و منکر
-احتمال تأثیر
-اصرار بر گناه ( استمرار گناه)
-عدم مفسده اهم (نداشتن مفسده)
علم به معروف و منکر :
آموختن شرائط امربه معروف و نهى از منکر و موارد وجوب و عدم وجوب و جواز و عدم جواز آن واجب است تا اینکه شخص در انجام این دو وظیفه الهى خویش دچار منکر و خلاف شرع نگردد. (تحریر الوسیله امام شرط اول مسئله ۸)
اگر مسئله مورد اختلاف نباشد و احتمال دهد شاید مرتکب، جاهل به حکم است، ظاهراً امر به معروف ونهى از منکر واجب است، مخصوصا اگر بداند که او جاهل مقصر است و نزدیکتر به احتیاط آن است که او را اول به حکم مسئله ارشاد کند سپس ببیند اگر باز هم ادامه مى دهد آن وقت او را انکار و نهى کند مخصوصا اگر جاهل قاصر باشد. (تحریر الوسیله امام شرط اول مساءله ۳)
مسأله ى امر به معروف و نهى از منکر، مثل مسأله ى نماز است. یاد گرفتنى است. باید بروید یاد بگیرید. مسئله دارد که کجا و چگونه باید امر به معروف و نهى از منکر کرد؟ (مقام معظم رهبری -۱۳۷۱/۰۴/۲۲)
احتمال تأثیر: یکی از علت های عدم انجام امر به معروف و نهی از منکر، عدم درک درست این شرط از شرایط وجوب فریضتین است.
شرط دوم امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است یعنی امر و نهی کننده باید احتمال بدهد که امر و نهی او اثر و نتیجه ایی ولو در آینده دارد. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۷)
آقای جباری ذیل این شرط به این مهم اشاره کردند که طبق بیانات رهبری، کارکرد اصلی امر به معروف و نهی از منکر این است که قبح گناه در جامعه شکسته نشود و گناه در جامعه گناه باقی بماند. اگر در کنار این مهم ( منکر ماندن منکر و معروف ماندن معروف در جامعه)، اعتقاد فرد گناهکار هم اصلاح شود،بهتر است اما اگر هم اثری بر عقایدش نگذارد، همین که قبح گناه در جامعه شکسته نشود، خود، اثری بزرگ است، زیرا تغییر عقیده گناهکار، کار فرهنگی می طلبد و از حوزه امر به معروف و نهی از منکر، جدا می باشد.
در ادامه آقای جباری قیام سید الشهدا را مثال زدند که علی الظاهر در آن زمان اثری نداشت اما اثر آن را امروزه در جامعه می بینیم. پس اثر، ممکن است همان لحظه نباشد، اما نمی توان قطعی گفت که امر و نهی ما،در آینده هم اثری نخواهد داشت.
حلذا رهبری فرمودند : احتمال اثر همه جا قطعی است مگر در نزد حکومتهاى قلدر، قدرتمندان و سلاطین. آنهایند که البته حرف حساب به گوششان فرو نمی رود و اثر نمی کند؛ اما براى مردم چرا. براى مردم، حرف اثر دارد. بنابراین، پاسخ من این شد که بهترین روش براى شما که از من سؤال کردید،«زبان» است.
آیت الله حق شناس: شما امر به معروف و نهی از منکر کنید، بقیه کار با خداست.(فقط خداوند از دل افراد، باخبر است)
:در ادامه چند فتوا از تحریر الوسیله امام نیز خواندند:
اگر فرد بداند که امر به معروفش و یا نهى از منکرش نسبت به طرف که معروف را ترک کرده و یا منکر را مرتکب شده هیچ اثرى ندارد، ولى نسبت به شخص دیگرى که او نیز انجام داده اثر مى گذارد به شرطى که خطاب را متوجه شخص او نکند بلکه متوجه مرتکب اول کند، واجب است به منظور تأثیر در دیگرى شخص مرتکب و یا تارک معروف اول را نهى از منکر و یا امر به معروف کند. (تحریر الوسیله امام شرط دوم مساءله ۹)
اگر بداند که فلان شخص معین امر و نهیش درطرف مؤثر است نه امر و نهى خودش، واجب است به آن شخص امر کند که او طرف را امر به معروف و نهى از منکر کند، البته در صورتى که بداند که وى با وجود شرائط تکلیف اهمال کرده است. (تحریر الوسیله امام شرط دوم مساءله ۱۰)
اصرار بر گناه ( استمرار گناه):
شرط سوم امر به معروف و نهی از منکر، اصرار بر گناه است. یعنی باید شخص گناهکار بر استمرار گناه اصرار و سماجت داشته باشد و چنانچه معلوم شود که وی بدون اینکه امر و نهی شود خود از خطا دست بر می دارد یعنی معروف را به جا می آورد و منکر را ترک می کند، امر و نهی او واجب نیست. (اجوبه الاستفتاءات، س ۱۰۵۷) دقت شود در این حالت واجب نیست اما مستحب می باشد.
:heavy_check_mark: پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که تکرار نمىی کند واجب نیست. (رساله امام مسأله ۲۷۹۱)
نداشتن مفسده اهم :
شرط چهارم امر به معروف ونهی از منکر، نداشتن مفسده است. یعنی باید امر و نهی مفسده نداشته باشد، بدین ترتیب اگر امر و نهی موجب شود به شخص امر و نهی کننده و یا به مسلمان دیگر مفسده ایی از قبیل ضرر جانی و یا آبرویی و یا مالی برسد، دراین جا امر و نهی واجب نیست. البته مکلف موظف است ملاحظه «اهمیت» را بکند یعنی باید در تمام معروف و منکرها بین «مفسده امر و نهی» و «مفسده ترک امر و نهی» مقایسه کند و سپس به آنچه «مهم تر» است عمل نماید.
:heavy_check_mark: اگر معروف یا منکر از امورى باشد که شارع مقدس به آن اهمیت زیاد می دهد مثل اصول دین یا مذهب و حفظ قرآن مجید و حفظ عقاید مسلمانان یا احکام ضروریه، باید ملاحظه اهمیت شود و مجرد ضرر، موجب واجب نبودن نمی شود، پس اگر توقف داشته باشد حفظ عقاید مسلمانان یا حفظ احکام ضروریه اسلام بر بذل جان و مال، واجب است بذل آن.
(رساله امام مسأله ۲۷۹۲)
آقای جباری با حدیثی از امام علی(ع) ادامه دادند : «امربه معروف و نهی از منکر دو واجبی هستند که نه اجلی را جلو انداخته و نه روزی را تنگ می کند» لذا اگر از ترس جانمان یا روزی مان فریضتین را انجام نمی دهیم، ایمانمان ضعیف است ( ایمان یعنی اعتماد داشتن به وعده های خدا). اگر مدعی هستیم که دلداده امام حسین هستیم و اهل گریه بر سید الشهدا می باشیم ،باید لااقل تحمل شنیدن یک« به توچه!» در مسیر امام حسین ع را داشته باشیم، از ترس شنیدن ناسزا، سکوت کنیم!
البته که در کنار ایمان و شجاعت، باید تدبیر هم داشت (روش ها را آموخت و روش کم خطر تر و کم ضرر تر را انتخاب نمود).
-در ادامه به سخنی از رهبری اشاره نمودند که ایشان فرموده بودند : «اگر در راه امر به معروف و نهی از منکر ، دو تا فحش هم به شما بدهند؛ براى خاطر امر خدا تحمّل کنید.»
آقای جباری ضمن بیان حدیث امام علی ( تمامی کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همچون بخار دهانی است دربرابر دریای ژرف) اهمیت امر به معروف و نهی از منکر را یادآوری کردند و فرمودند یکی از دلایل پاداش بسیار این دو واجب، «سختیِ تکلیف» است. زیرا تکالیف وقتی روشن و مشخص نیستند و متناسب با شرایط ، عمل به آنها هم نیاز به ابتکار دارد، انجام آن تکلیف ارزشمند تر است.
سپس شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر از منظر آیت الله سیستانی را مختصرا اشاره نمودند.
ایشان ضمن بیان مسأله ۱۸۷۰ در خصوص اولویت امر به معروف و نهی از منکر در خانواده به این نکته اشاره کردند که اهمیت زیاد امر به معروف و نهی از منکر در خانواده منافاتی با اجرای این فریضه در اجتماع ندارد . این اولویت دهی بر این مبنا است که اگر زمانی آمر و ناهی تنها برای یکی از این دو ( خانواده/ اجتماع) وقت داشت، اولویت را به خانواده و نزدیکان بدهد.
(مسأله ۱۸۷۰- وجوب امر به معروف و نهی از منکر، بر هر مکلّف نسبت به خانواده و نزدیکان شدیدتر است بنابراین اگر کسی در خانواده و نزدیکان خود نسبت به واجبات دینی، از قبیل نماز، و روزه و خمس و… بی‌توجّهی و سبک شمردن احساس نماید، و نسبت به ارتکاب محرّمات ـ از قبیل غیبت، و دروغ و… بی‌مبالاتی و بی‌باکی ببیند، باید با اهمّیت بیشتری، با مراعات مراتب سه‌گانه امر به معروف و نهی از منکر، جلو کارهای زشت آنها را به بگیرد، و آنها را با انجام کارهای خوب دعوت نماید.
ولی نسبت به پدر و مادر احتیاط واجب است که با ملایمت و نرمی آنها را راهنمایی بکند و هیچ‌وقت با خشونت با آنها روبرو نشود.)
مراتب امر به معروف و نهی از منکر :
۱- انزجار و تنفر قلب ۲- امر به معروف زبانی ۳- اعمال زور
آقای جباری در ادامه فرمودند رعایت مراتب امر به معروف و نهی از منکر در هر زمان واجب است، یعنی اگر برای تذکر به گناهکار، مرتبه اول را طی نکردیم، حق ورود به مرتبه بعدی را نداریم( امر به معروف و نهی از منکر باید مرتبه ای انجام شود تا کمترین اذیت و آزار به مخاطب برسد) .
ایشان بیان کردند از آنجا که بیشتر تذکرات ما زبانی می باشد، باید مراتب تذکر زبانی را در امر و نهی هایمان رعایت کنیم :
۱- موعظه و گفتار نرم ( طرح سوال یا پیشنهادی) ۲- امر و نهی آرام ( بکن/ نکن با لحن آرام) ۳- امر و نهی تند( بکن / نکن با لحن جدی و انذاری)
بیان چند حکم فقهی از تحریر الوسیله امام خمینی(ره) :
جایز نیست در انجام نهی از منکر، از حرام و منکر مثل فحش و دروغ و اهانت کمک گرفته شود . بلکه اگر منکر از جمله چیزهایی باشد که اسلام به آن اهمیت می‌دهد و به هیچ وجه به انجام آن راضی نباشد نظیر قتل انسان محترم یا ارتکاب گناهان قبیح و بزرگ که وعده عذاب بر آن داده شده است جایز و بلکه واجب است ممانعت شود اگر چه لازم شود از آنچه گفته شد کمک گرفته شود.
-اگر بعضی از مراتب امر و نهی زبانی آزار و اهانت کمتری از بعضی از آنچه در مرتبه اول ذکر شد داشته باشد باید به آنها اکتفا شود پس اگر موعظه و ارشاد با سخن نرم و چهره‌ی باز موثر باشد یا احتمال تاثیر آن برود و آزار کمتری از دوری و اعراض و امثال آن داشته باشد جایز نیست دوری و اعراض شود. انسانها در بیان و شنیدن امر و نهی متفاوتند چه بسا دوری و روگردانی از شخص ، از امر و نهی او شدیدتر و سنگین تر و اهانت آمیز تر باشد و از همین رو امر و نهی کننده باید مراتب اشخاص و عمل به مرتبه آسان تر و راحت تر را مورد توجه قرار دهد.
ایشان در ادامه نکته مهمی را بیان نمودند که مهم تر از عمل به واجب( امر به معروف ونهی از منکر)، احیاء و ترویج واجب است. زیرا اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه تبدیل به یک گفتمان شود عمل به آن هم آسانتر خواهد شد. از طرفی ترک واجب الهی سبب می شود منکر آن قدر پیش روی کند تا به بدنه حکومت برسد و در آن رخنه کند.
گستره امر و نهی زبانی :
۱-امر به مستحبات ۲- نهی از مکروهات: این دو تنها به وسیله زبان صورت می گیرد و لازم به مراتب اول و سوم نیست.
۳-امر به معروفات ۴- نهی از منکرات : در خصوص این دو، مراتب سه گانه وجود دارد که مرتبه زبانی از همه گسترده تر است و ورود به مرتبه سوم (عملی) جزو تکالیف آمر و ناهی نمی باشد( در حکومت اسلامی)
با توجه به این که بسیاری از امر و نهی هایمان در حوزه زبانی هستند، الفاظمان باید ویژگی هایی داشته باشند :
شیوایی : امر به معروف باید به راحتی فهمیده شود و از هرگونه پیچیدگی ، نامفهومی و کلمات نامأنوس و جمله بندی های ناقص و ثقیل به دور باشد. مثال : با رانندگی خود آرامش مردم را به هم نزن.
-صراحت: جمله صریح جمله ای است که از وضوح و روشنی لازم برخوردار باشد . مثال: معلوم هست چه کار میکنی؟ ( مفهوم را به گناهکار نمی رساند)
-متانت : امر و نهی دینی باید متین یعنی محکم و استوار باشد و ضعف و سستی در آن را نداشته باشد تا درصد اعتماد و پذیرش را بالا ببرد. مثال : یک انسان با شخصیت، دیگران را مسخره نمی کند (به جای بی مزگی نکن )
-جدیت : الفاظ تذکر باید جدی و به دور از هرگونه شوخی و تسامح باشد . در غیر این صورت مخاطب آنها را جدی نخواهد گرفت.
-ختصار : تذکر باید مفید و مختصر باشد و در چند کلمه گویا و شفاف ، امر و نهی دینی به گنهکار ابلاغ شود . در برخی موارد که زمینه و شرایط توضیح لازم و مفید وجود دارد اختصار لازم نیست.
-اعتدال : کلمات و جمله بندی های امر و نهی دینی باید از هرگونه افراط و تفریط و بزرگ و کوچک کردن گناه به دور باشد. قبح گناه را به همان اندازه که در شرع اسلام وارد شده است بیان کنیم نه کم و نه زیاد. مثال: مکروه را حرام جلوه ندهیم و بالعکس.
-سلامت : الفاظ و جمله های تذکر باید سالم و صالح باشد و فاقد آفاتی چون نیش زدن، تحقیر، توهین ، فحش و بدگویی باشد. سخنان آفت مند جزء گناهان به حساب می آیند و با گناه نمی شود خدا را اطاعت کرد و گناهکاری را امر و نهی و هدایت کنیم.
نباید برای خنک کردن دل خود توهین کنیم و ناسزا بگویم زیرا ما به دنبال اصلاح دیگران هستیم و نه خنک کردن دل خود.
امام علی علیه السلام :من حَسُنَ کَلامُهُ کانَ النُّجحُ أمامَهُ کسی که سخنش نیکو باشد پیروزی در پیش روی اوست .(عیون الحکم و المواعظ ،ص۴۵۶)
-عطوفت :کلمات مورد استفاده در امر و نهی دینی باید به مهربانی آراسته باشند تا میزان پذیرش را بالاتر برد . هرچند گاهی غلظت و درشتی لازم است، اما اصل بر این است که در ارشاد دیگران مهربان باشیم و بدیهای آنها را با خوبی پاسخ دهیم.
-احترام به گناهکار باید در الفاظ و ادبیات امر و نهی دینی مورد توجه قرار گیرد. ادبیات امر به معروف باید محترمانه باشد به گونه ای که گنهکار این ویژگی را احساس نماید و زمینه پذیرش در وی تقویت گردد. احترام باید بدون افراط و تفریط باشد. احترام ما نباید به خضوع و تواضع بیش از حد در برابر گنهکار منتهی شود و گرفتار مداهنه گردیم
(مداهنه : چرب زبانی تملق و داشتن روابط بسیار خوب و عادی با کسی است که بی پروا گناه می‌کند.)
-موضع گیری های تذکردهنده :
۱. سکوت : سکوت در برابر گنهکار در اکثر موارد ضعف به حساب می آید زیرا گمان می کند مخالفت او صحیح و بدون پاسخ است .
۲. جواب های کلی : جوابهای کلی از ندادن جواب بهتر است زیرا سکوت در برابر مخافت گنهکار به نوعی تایید اوست و چه بسا دچار غرور شود. مثال:
من به وظیفه ام عمل کردم و اکنون نوبت شماست .
من شما را به دستور خداوند آگاه کردم خودتان دانید
به جای این مخالفت ها کمی به سخن من فکر کنید
_ مخالفت با امر به معروف از گناهان بزرگ است. (مجمع البیان ج ۱ ص ۳۰۱)
۳. پاسخ های کوتاه به مخالفت های رایج
-شیوه های امر به معروف و نهی از منکر :
آقای جباری پیش از بیان شیوه ها این نکته مهم را بیان کردند که لزوما یادگیری شیوه ها به معنی انجام امر به معروف و نهی از منکر نیست، بلکه ان چه سبب می شود ما این دو واجب الهی را انجام دهیم، «اعتقاد قوی» نسبت به این دو واجب است. طی جلسات گذشته سعی در ایجاد چنین اعتقادی در حاضران داشتیم چرا که علم بدون اعتقاد هرگز منجر به عمل نمی شود ، اعتقاد یعنی رسوب مطالب در ذهن(با تکرار زیاد) که منجر به عملِ با تفکر می شود.
شیوه های امر به معروف و نهی از منکر «فردی» و «اجتماعی» است که ابتدا به شیوه های فردی می پردازیم :
-مستقیم : تذکر به گناهکار، که شیوه ای موثر است .
-روش ایماء و اشاره : با حرکت صورت و دست و پا و ….. اگر با اشاره می شود ، نباید با لسان گفت و اگر با لسان می‌شود نباید وارد مرحله سوم (زور) شد.
-اخم و کم محلی (تحویل نگرفتن)
-تنبیه و توبیخ (کسر حقوق و …)
-روش تشویق ( هم روی فرد خاطی اثردارد هم دیگران که بیننده آن تشویق هستند)
-غیرتی کردن : شخصی امام حسین علیه السلام را دوست دارد اما نماز نمی خواند. داشته‌های کسی را تحریک کنیم که به نداشته هایش برسد.
-درس عبرت (بیان عاقبت خلافکار)
-شیوه آیه ای/ حدیثی ( بیان حدیث یا روایتی درآن زمینه)
– فتوایی (بیان فتوای مراجع)
-ادبی : بیان شعر یا ضرب المثل
-تهدید یا وعید ( اگر این گناه را انجام دهی …) / وعده و بشارت ( اگر این واجب را انجام دهی …)
-همراه هدیه ( تذکر را باهدیه بدهیم)
-تفکیک : جنسیتی و رفیق و …
– مطالبه از مسئول ( به مسئول مؤمن جرأت بدهیم)
-کمک به مسئول : از اقدامات مثبت مسئولین تشکر کنیم.
-روش علمی : بیان ضرر یا فایده احکام (ضرر های طلا ،زندگی با سگ)
-جمعیت غالب: انسان ازموج حرکت تاثیر می گیرد(چادری ها همه جا باشند)
-جایگزینی: از دوستی باجنس مخالف منع می‌کنیم، ازدواج راجایگزین کنیم.
-تعجبی: از گناه تعجب کنیم.
-شرطی: برای گناهکار یا تارک معروف شرط میگذاریم (قبل گناه اول دستت را پنج دقیقه روی گاز بگیر)
تماس با مسئول یا متولی (معرفی مجرم به مسئولین یا به اطرافیانش)
-لحاظ شأنیت: آقای دکتر شما استاد دانشگاهی شما الگوی بقیه هستید.
-مجازی : به در بگوییم دیوار بشنود یا با موبایل الکی صحبت کنیم و یا به همراهان مجازا تذکر دهیم (مثلا به همسر خودمان تذکر دهیم.)
-آسان‌سازی: مسجد نزدیک است برویم نماز بخوانیم . یک زیارت عاشورایی بخوانیم ده دقیقه هم طول نمی کشد.
-تبانی : بمباران گناه . افراد مختلف با شیوه‌های مختلف به یک نفر تذکر دهیم.
-حذف ابزار( برچیدن اسباب گناه از مقابل گناهکار)
-پلکانی( تدریجی )وضو با کفش. برخی خانمها چون دو تار مویشان بیرون است در مسجد راهشان نمی‌دهند.
-گزارش: تماس با پلیس و ناجا و حکومت . تماس با ۱۹۷ تخلفات پلیس. وزارت اطلاعات ۱۱۳ اطلاعات سپاه ۱۱۴ شهرداری ۱۸۸۸.صدا و سیما ۱۶۲.
-تماس ناشناس: فرد امین همجنسی امر به معروف و نهی از منکر کند.
-نامه و پیامک
:-اعلام : حدیثی را بلند گفتن.
-ترک مجلس گناه : بهتر است گناه را از مجلس بیرون کنیم اگر نشد خودمان بیرون برویم.
-جدایی، عدم حضور : قطع رحم نمی کنیم، تلفنی و پیامکی ارتباط را ادامه میدهیم. دو حالت دارد:
الف.اگر رفت و آمد ما باعث کم شدن گناه شود باید برویم
ب. اگر رفت و آمد ما تأثیری ندارد و شاید ما اثر بد بگیریم، نباید برویم.
-نکته ها:
* به او بفهمانیم که چرا رفت و آمد نمی کنیم
* ابراز علاقه بیشتر.
:-عضویت : افراد و اشخاص را در جاهای مثبت مثل مسجد ، بسیج و غیره عضو کنیم (شما بچه های کدام مسجد هستید؟)
یاد مرگ، یاد مبدا و معاد
-پرسشی: چرا این کار را انجام دادی؟ شخص را با خودش درگیر کَنیم، خودش جواب خودش را پیدا کند .
روش رسانه ای
-بذل جان: تحریرالوسیله: اگر بذل مال و جان می دانیم موثر است انجام شود واجب است.
-بذل مال: تولید شغل برای قُمار باز
-بهم زدن فضا بدون کلام و با کلام : مثلا با شنیدن غیبت سرفه می‌کند یا بلند صلوات می فرستد.
-شیوه هم کلامی : هم کلام شدن و غیرمستقیم بحث را وسط کشیدن
-هنری : ( پوستر شکلات و مگس : روی شکلاتی که باز شده مگسی نشسته اما شکلاتی که بسته است مصون از مگس)
-طنز و شوخی : بیشتر با اطرافیان و نزدیکان ( مثال : به فردی که چشم چرانی می کند بگوییم : خدا این چشمان پاک را از ما نگیرد.)
-نمادین: استفاده از نمادها و علائم. وقت نماز اذان بگوید یا سجاده پهن کند.
-الگوسازی : تغییر الگو ، تلویزیون و سینما الگو شده آن را تغییر دهیم و جایگزین نماییم… شهید ابراهیم هادی