بسیاری از مشکلات خانواده‌ها در زندگی ریشه در عدم شناخت آن‌ها نسبت به خوبی و نیکی در مقابل گناه و بدی دارد. از آنجا که خانواده اولین محیطی است که منشِ فرزندان در آن شکل می‌گیرد، و والدین اولین مربیانی هستند که قادرند فرزندان خویش را با صفات نیکو آشنا سازند، و با رفتار خویش آن‌ها را در ترک گناهان یاری دهند. این نوشتار قصد بیان اثرات مثبت امر به معروف و نهی از منکر در خانواده به استناد قرآن و روایات را دارد.
امر به معروف و نهی از منکر در قرآن
گاهی زن و مرد فکر می‌کنند نیازهای اعضای خانواده منحصر در خوراک، پوشاک، یا جایی برای زندگی است، و از نیازهای دیگرشان غافل هستند. بعضی وقت‌ها تشخیص خوبی‌ها از بدی‌ها مشکل است و شناساندن این دو مفهوم، برای فرزندان برعهده‌ی والدین است. تغذیه‌ی روح و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح، مهم‌تر از سلامتی بدن است.
در سوره‌ی تحریم، آیه ۶ چنین می‌خوانیم:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ علیها مَلائِکَهٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ».
در این آیه شریفه خداوند توجه انسان را به خود و خانواده‌اش جلب می‌نماید و تأکید می‌کند که نه تنها مسئول نگهداری خویشتن از گناه است، بلکه سزاوار است خانواده‌اش را نیز از ارتکاب گناه نجات دهد، چرا که اگر آن‌ها را به حال خود رها کند خواه ناخواه به سوی آتش دوزخ پیش میروند وظیفه والدین است که آن‌ها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنند.
فردی از امام‌صادق (ع) پرسید: چگونه زن و فرزند را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ ایشان فرمود: آن‌ها را امرکن به آنچه که خدا امرکرده، و نهی‌کن از آنچه خدا نهی کرده، اگر اطاعتت کردند که تو ایشان را حفظ کرده‌ای، و به وظیفه‌ات عمل نموده‌ای، و اگر نافرمانی کردند خودشان گنهکارند، تو آنچه را بر عهده داشته‌ای ادا کرده‌ای. (کافی، ج ۵، ص ۶۲ ).
به عنوان نمونه یکی از راه‌های نجات اعضای خانواده سفارش عملی به نمازی است که خود باعث جلوگیری از ارتکاب گناه است. در بخشی از سوره طه آیه ۱۳۲ چنین می‌خوانیم: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَ اصْطَبِرْ علیها…».
و خانواده خود را به نماز دستور ده و خود نیز بر انجام آن شکیبا و پر استقامت باش. چرا که این نماز برای تو و خاندانت مایه پاکی و صفای قلب و تقویت روح و دوام یاد خداست.
شایسته است در این سفارش والدین در خواندن نماز بر فرزندان خویش سبقت بگیرند، تا فرزندان لذت یاد الهی را در زندگی پدر و مادر تجربه کنند.
بعضی از والدین در امر به معروف و نهی از منکر چنان سخت‌گیری می‌کنند به قولی به مرگ می‌گیرند که به تب راضی شود. بدون این که طرف مقابل را از نظر فکری آماده سازند می‌گویند: این کار را انجام بده چون من می‌گویم، یا فلان عمل را ترک کن و انجام نده چون ما آن را انجام نمی‌دهیم. این راه درست امر به نیکی و جلوگیری از کار ناشایست نیست، که دلیل انجام نیکی یا ترک گناهی منحصر در فرمان والدین باشد.
سنت الهی تبیین شده در قرآن به گونه دیگری است: این که برای امر به کاری فقط به فرمان‌دادن اکتفا نمی‌کند بلکه به بیان فایده آن برای انسان نیز می‌پردازد. در سوره احزاب، آیه ۵۹ چنین می‌خوانیم:
«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ».
بگو: جلبابها [روسری‌های بلند] خود را بر خویش فرو افکنند. این کار برای این که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آن‌ها سر زده توبه کنند.
در این توصیه هدف شارع مقدس این است که زنان مسلمان در پوشیدن حجاب سهل انگار و بی‌اعتنا نباشند، و در عین داشتن حجاب آن چنان بی‌پروا نباشند که غالبا قسمت‌هایی از بدن‌های آنان نمایان شود و این کار، توجه افراد هرزه را به آن‌ها جلب می‌کند. جالب اینکه خداوند در این آیه شریفه برای جلوگیری از ارتکاب گناه تنها به نهی اکتفا نمی‌کند، بلکه به بیان ضررهای آن گناه برای فرد نیز می‌پردازد.
در بخشی از سوره حجرات آیه ۱۲ نیز چنین می‌خوانیم: «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ».
خداوند برای حفظ آبرو و امنیت روانی در خانواده‌ها، انسان‌های مؤمن را از غیبت و بدگویی پشت یکدیگر نهی می‌کند. سپس برای این که قبح و زشتی این عمل را کاملا مجسم کند آن را در ضمن یک مثال گویا ریخته، می‌گوید: آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد!؟ به یقین همه شما از این امر کراهت دارید.
آری آبروی برادر مسلمان همچون گوشت تن اوست، و ریختن این آبرو به وسیله غیبت و افشای اسرار پنهانی همچون خوردن گوشت تنش. این به خاطر آن است که «غیبت» در غیاب افراد صورت می‌گیرد، که همچون مردگان قادر به دفاع از خویشتن نیستند؛ و این ناجوان‌مردانه‌ترین ستمی است که ممکن است انسان در ارتباط با برادر خود روا دارد.
در بسیاری از آیات قرآن برای تشویق انسان‌ها به انجام کاری نیک و ترک گناه، به پاداش برخی از کارهای نیک و جزای گناهان اشاره شده است. خوب است والدین نیز از این کتاب گرانسنگ الهی الگو گرفته و برای کارهای نیک فرزندان پاداشی متناسب با عمل او درنظر بگیرند. البته این اعمال پاداش هم نباید به افراط کشیده شود که در این صورت فرزند شرطی شده و با قطع جایزه حتی عمل واجبی چون نماز را نیز ترک می‌کند.
شرایط امر کننده به معروف
گاهی بعضی والدین بدون آشنایی از شرایطی که باید در ارتباط با امر به نیکی یا جلوگیری از ارتکاب گناه فراهم نمود، دست به امر و نهی فرزندان می‌زنند؛ و با یک برخورد اشتباه برای همیشه فرزند خویش را از دین و آموزه‌های دینی زده می‌کنند.
امام صادق(ع) در این باره فرموده است: همانا کسی میتواند امر به معروف و نهی از منکر کند که در او سه خصلت باشد: به آنچه امر می‌کند خودش عمل کند، و از آنچه نهی می‌کند خودش دوری جوید، و در آنچه امر یا نهی می‌کند اعتدال را رعایت نماید، و در آنچه امر یا نهی می‌کند نرمی نشان دهد. (خصال، ج۱، ص ۱۷۱)
نکته ظریفی که در این بیان گهربار نهفته است چگونگی عمل والدین است که تأثیر فراوانی در فرزندان دارد. پدری که به فرزند خویش سفارش می‌کند اگر فلانی زنگ زد بگو من نیستم، نمی‌تواند فرزندش را از گفتن دروغ نهی‌کند. چرا که نهی‌زبانی را با عمل خویش باطل نموده است. به قول معرف «رطب خورده کی منع رطب کند؟». یا مثلاً والدینی که نسبت به نماز سهل‌انگار هستند و نماز خویش را به آخر وقت تأخیر می‌اندازند شایستگی سفارش به فرزند خویش برای خواندن نماز اول وقت را ندارند. چرا که این امر در فرزند تأثیرگذار نیست. چنانچه قرآن نیز یهودیانی را از سفارش دیگران نسبت به کاری که خودشان انجام نمی‌دادند سرزنش نموده است.
نکته دیگر ملایمت و رعایت اعتدال در امر به معروف و نهی از منکر از جانب والدین است. مادر مهربانی را می‌شناسم که در کودکی ناهار را آماده می‌نمود سفره را پهن می‌کرد و جانمازش را باز می‌کرد و قبل از خواندن نماز فرزندان کوچکش را بین خوردن ناهار و خواندن نماز، مخیّر می‌نمود، و خودش به خواندن نماز می‌ایستاد. بعد مدتی فرزندان کنار مادرشان ایستاده و شروع به خواندن نماز می‌کردند. آن‌ها از کودکی با رفتار مادرشان به اهمیت نماز اول وقت پی برده بودند و در سال‌های بعد عمل مادر را عاشقانه تکرار می‌کردند.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
گاهی بعضی از والدین به قدری عجول هستند که فکر می‌کنند به محض فرمان به انجام یا ترک کاری فرزند باید فوری عمل نماید. در غیر این صورت متأسفانه خرج ماهانه قطع می‌شود، یا میزان ابراز محبت کم می‌شود، و یا حتی برخورد لفظی و یا تنبیه بدنی برای فرزند خطاکار از جانب والدین درنظر گرفته می‌شود. امام علی (ع) فرمود: آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خویش تحمیل نکنید، زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند. (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۶۷).
فرزند به امنیت عاطفی در خانواده نیازمند است، و اگر درخانه آن را نیافت بیرون خانه به جستجوی آن می‌رود، و با مشکلات بیشتری در زندگی روبه‌رو خواهد شد. تنبیه بدنی نیز اثر نامطلوبی بر روح و روان فرزندان دارد، و جبران این آسیب روحی به سالیان دراز نیاز است.
مردی حضور حضرت ابالحسن(ع) از فرزند خود شکایت کرد. حضرت فرمود: فرزندت را نزن، و برای ادب کردنش، از او قهر کن، ولی مواظب باش، قهرت طول نکشد، و هرچه زودتر آشتی کن. (بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۱۴).
گاهی والدین در تربیت دینی، فرزند خویش را رها ساخته و هنگامی‌که از نظر اخلاقی و روحی شکل گرفت به تربیت دینی او اقدام می‌کنند. به طور مثال فرزند خویش را بدون آمادگی روحی به خواندن نماز یا به رعایت حجاب وادار می‌کنند. این رفتار از جانب والدین مانند این است که از فرزندی که هنوز سال اول دبستان را طی نکرده توقع حل مسائل ریاضی در سطح دانشگاه را داشته باشیم. در صورتی‌که عملکرد بزرگان دین به گونه‌ای دیگر است. امام باقر(ع) در بیانی شیوا درباره مراحل امر به نماز از جانب والدین را در سنین مختلف فرزندان فرموده است: در سه سالگی کلمه توحید (لا اله الّا اللَّه) را به طفل بیاموزند، در چهار سالگی (محمد رسول اللَّه) را به او یاد بدهند، در پنج سالگی رویش را به قبله متوجه کنند، و به او بگویند که سر به سجده بگذارد. در شش سالگی کامل رکوع و سجده صحیح را به او بیاموزند، در هفت سالگی به طفل می‌گویند: دست و رویت را بشوی و نماز بگذار. (مکارم الاخلاق، ص ۱۱۵).
همان‌گونه که امر به نیکی‌ها در خوشبختی افراد خانواده مؤثر است نهی از زشتی‌های گناه نیز در سعادت آن‌ها تأثیرگذار است، به طوری که اگر نباشد موجب آسیب جدی خانواده می‌شود. چنانچه مادری تخم مرغ دزدی فرزندش را می‌دید اما نسبت به آن عکس‌العملی نشان نمی‌داد و فرزندش را از این کار نهی نمی‌کرد. کم‌کم در اثر بی‌توجهی مادر، او به شتر دزد تبدیل شد، و جان خود و آبروی مادرش را به باد داد.
پیامبر اکرم(ص) در مورد مراحل جلوگیری از گناه فرمود: اگر کسی از شما منکری را دید، باید آن را با دست خویش دگرگون سازد، اگر نتوانست، پس به زبان خویش، پس اگر باز هم نتوانست با دل خویش، و آن کم‌ترین [درجه] ایمان است. (پیام پیامبر، ص ۳۵۱).
بر این اساس هریک از اعضاء خانواده شایسته است نسبت به کار زشت طرف مقابل از خود عکس العمل نشان دهند. بدین صورت که ابتدا درقلب خویش از کار او ناراضی باشند،که اگر کسی به انجام گناه از دیگری راضی باشد در گناه او شریک است. سپس این نارضایتی را در چهره نمایان سازد. اگر طرف مقابل باز به کار زشت خود ادامه داد او را از اثرات سوء آن آگاه سازد. پس اگر با زبان از ارتکاب گناه جلوگیری شد نیازی به تنبیه نیست. بنابراین در سفارش به نیکی‌ها و جلوگیری از گناهان در خانواده، اگر جنبه عاطفی آن رعایت شود و فرزند بداند که والدین او را با تمام خوبی‌ها و کاستی‌ها دوست دارند، و از محبت آن‌ها لبریز شود، با آگاهی از شادی والدین از عمل نیک خویش و ناراحتی آن‌ها از عمل زشت خود، سعی می‌کند با روی‌آوردن به نیکی آن‌ها را خشنود سازد. اگر در خانواده امر به معروف و نهی از منکر به صورت اصولی اجرا شود و پدر و مادر علاوه برشناخت نیکی و زشتی در عمل خود فرزندان را به نیکی سوق دهند و از گناه جلوگیری نمایند فرزندان را در طی مراحل کمال یاری می‌دهند.
